Bitki Gen Bankamızda Neler Var ?

Genetik kaynak niteliğindeki bitki materyalinin yayılış ve çeşitlilik gösterdiği ortamdan toplanarak genetik çeşitliliğin korunması ve devam ettirilmesi amacıyla, muhafaza altına alındığı, özel depolama koşullarına sahip kuruluşlara “Bitki Gen Bankası” denilmektedir[1].

Çevresel tahripler, iklim değişikliği, yanlış arazi kullanım politikaları ve yeni yüksek verimli çeşitlerin tarımsal üretimde yer alması genetik çeşitlilik ve bitki genetik kaynaklarının azalması yönünde tehdit oluşturmaktadır. Bu kaynakların günümüz ve gelecekteki bitkisel araştırmaların kullanımına hazır bir şekilde kaybolmadan saklanmasının önemliliği giderek artmakta ve korumak için birçok strateji geliştirilmektedir. Bitki genetik kaynaklarının korunması ya doğal habitatlarında (in situ) ya da dışında (ex situ) yapılabilir. Ex situ muhafaza yöntemleri içinde en avantajlı koruma yöntemi tohum gen bankalarında tohumların muhafazasıdır [2,3,4,5,6].

Ulusal Tohum Gen Banaksı (UTGB) alt yapısı uluslararası standartlara uygun olarak tohum örneklerini güvende muhafaza edecek şekilde yenilenerek toplam 679 m3 ’lük 12 adet soğuk oda ile faaliyet göstermektedir. Tohumlar muhafaza öncesi nem içerikleri %5-6 oranına düşürülecek şekilde özel koşullarda kurutulmakta, daha sonra nem sızdırmaz kaplara koyularak farklı sıcaklıklardaki soğuk odalarda muhafaza edilmektedir. Kurutulan tohumlar muhafaza öncesi 2 gruba ayrılmakta 1. grup -18 oC’de uzun süreli (temel (baz) koleksiyon), 2. Grup 0 oC’de orta süreli (aktif koleksiyon) olarak saklanmaktadır. Ulusal Tohum Gen Bankasında baz koleksiyonu oluşturan tohum örnekleri 100 yıl, aktif koleksiyonu oluşturan tohum örnekleri 30 yıl canlılıklarını korumaktadır. Koleksiyonlar canlılık ve miktar yönünden izlenerek canlılık ve miktarı standartların altına düşen tohum örnekleri üretim/yenilemeye alınmaktadır. Ulusal Tohum Gen Bankasında muhafaza edilen tohum örnekleri Türkiye’den toplanmış yerel çeşitler, bunların yabani akrabaları, ekonomik öneme sahip yabani bitkiler ve doğal florada mevcut diğer bitki türleri ile ülkemizde tescil edilen kültür çeşitleri ve üstün nitelikleri belirlenmiş ıslah hatlarından oluşmaktadır. Koleksiyonlarının emniyet yedekleri Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü bünyesinde bulunan Türkiye Tohum Gen Bankası’nda muhafaza edilmektedir. Ulusal Tohum Gen Bankasında muhafaza edilen tohum örneği sayısı toplam 59.509 adet olup tür sayısı 3.339’dur. Türkiye orijinli 51.345 adet materyalin hem orta hem uzun süreli muhafazası yapılmaktadır. Dünyadaki bazı tahıl grubu çeşitlerinin güvenlik amacıyla tutulduğu 8.164 adet tohum örneğinin ise uzun süreli muhafazası yapılmaktadır. Ultra soğuk koşullarda dondurarak saklama (kriyo muhafaza) çalışmalarına 2007 yılında arazi gen bankalarında muhafazası zor olan nane ve sarımsak koleksiyonlarında başlanmıştır [7].
 Ulusal Tohum Gen Bankası koleksiyonları bitki gruplarına göre incelendiğinde %23 oranla tahıllar grubunun birinci sırada yer aldığı görülmektedir. Tahıllardan sonra sırasıyla sebze, yemeklik dane baklagiller, yem bitkileri, endüstri bitkileri, tıbbi ve aromatik bitkiler ve süs bitkileri grupları gelmektedir [8].

Tahıllar: Ulusal Tohum Gen Bankasında tahıllar grubunda en fazla tohum örneğine sahip bitki grubu 6889 adet tohum örneği ile Triticum spp. (buğday) dir. Bunu 1785 adet tohum örneği ile Zea mays(mısır), 873 adet tohum örneği ile Secale spp.(çavdar), 767 adet tohum örneği ile Avena spp. (beyaz yulaf) izler[8].
Yemeklik dane baklagiller: Ulusal Tohum Gen Bankasında yemeklik dane baklagiller grubunda en fazla tohum örneğine sahip bitki grubu 3837 adet tohum örneği ile Phaseolus vulgaris (fasulye) dir. Bunu 2490 adet tohum örneği ile Cicer spp. (nohut) ,1155 adet tohum örneği ile Lens spp.(mercimek), 459 adet tohum örneği ile Vicia faba (bakla) izlemektedir[8].

Sebzeler: Ulusal Tohum Gen Bankasında sebze grubunda en fazla tohum örneğine sahip bitki grubu 1851 adet tohum örneği ile Capsicum spp.(biber) dir. Bunu 1117 adet tohum örneği ile Lycopersicon esculentum (domates), 990 adet tohum örneği ile Cucurbita spp.(kabakgiller), 940 adet tohum örneği ile Cucumis melo (kavun) izlemektedir [8].
Tıbbi ve aromatik bitkiler: Ulusal Tohum Gen Bankasında tıbbi ve aromatik bitkiler grubunda en fazla tohum örneğine sahip bitki grubu 347adet tohum örneği ile Salvia spp.(adaçayı) dir. Bunu 282 adet tohum örneği ile Verbascum spp.(sığır kuyruğu), 223 adet tohum örneği ile Origanum spp. (mercanköşk), 210 adet tohum örneği ile Sideritis spp.(dağ çayı) izlemektedir [8].

Endüstri bitkileri: Ulusal Tohum Gen Bankasında endüstri bitkileri grubunda en fazla tohum örneğine sahip bitki grubu 4592 adet tohum örneği ile Papaver somniferum (haşhaş) dur. Bunu 736 adet tohum örneği ile Nicotiana tabacum( tütün), 637 adet tohum örneği ile Sesamum indicum( susam), 470 adet tohum örneği ile Beta spp. (pancar) izlemektedir[8].

Süs bitkileri: Ulusal Tohum Gen Bankasında süs bitkileri grubunda en fazla tohum örneğine sahip bitki grubu 218 adet tohum örneği ile Silene spp.(nakıl) dir. Bunu 195 adet tohum örneği ile Allium spp.(sarımsak), 181 adet tohum örneği ile Dianthus spp. (karanfil), 143 adet tohum örneği ile Centaurea spp.(peygamber çiçeği) izler. Ulusal Tohum Gen Bankasında muhafaza edilen yerel çeşit tohum örneklerinin koleksiyon içindeki oranı %70’dir. Doğal floradan toplanan tohum örnekleri %29 ve tescilli çeşitler ise %1’lik bir orana sahiptir[8].

Yem bitkileri: Ulusal Tohum Gen Bankasında yem bitkileri grubunda en fazla tohum örneğine sahip bitki grubu 2018 adet tohum örneği ile Vicia spp.(fiğ)dir. Bunu 1249 adet tohum örneği ile Trifolium spp.,(yonca) 1247 adet tohum örneği ile Medicago spp.(kelebek otu), 645 adet tohum örneği ile Onobrychis spp. (korunga) izlemektedir[8].

Kaynakça :
[1] Balkaya .A. Bitki Gen Bankaları Ve Genetik Kaynakların Saklanmasında Yeni Teknikler[pdf belgesi] .file:///C:/Users/dell/Downloads/bitkigenbankalar%C4%B1.pdf Genetic Resources in Plants Their Exploration and ConservationGenebanks and World’s Food Princeton University Press, . IBP Handbook adresinde erişildi.
[2] Frankel, O. H., and E. Bennett. (1970). Genetic Resources in Plants Their Exploration and Conservation. IBP Handbook No. 11. Blackwell, Oxford and Edinburgh, 554.
[3] Frankel, O. H., and J. G. Hawkes. (1975). Crop Genetic Resources for Today and Tomorrow. Cambridge University Press, Cambridge,492.
[4] Holden, J. H. W., and J. T. Williams. (1984). Crop Genetic Resources: Conservation and Evaluation. George Allen and Unwin, London, 164-176
[5] Plucknett, D. L., N. J. H. Smith, J. T. Williams, and N. M Anishetty. (1987). Genebanks and World’s Food Princeton University Press, Princeton, 264.
[6] Watanabe, K. N., V. Ramanatha Rao, and M. Iwanaga. 1998. International trends on the conservation and use of plant genetic resources. Plant Biotechnology, 15 (3): 115–122.
[7] Tan, A. (1998). Genebank Management of Turkey: With Emphasize to Regeneration and Multiplication. In: Engels, J. M. M., and R. Ramanatha Rao (Eds.) Proceeding of Consultation Meeting on Regeneration of Germplasm of Seed Crops and Their Wild Relatives(1995). ICRISAT, Hyderabat. IPGRI, Rome,168.
[8] Aykas, L , Taş, N , Adanacıoğlu, N , Oğur, E , Özer, U . (2016). Ulusal Tohum Gen Bankası . ANADOLU Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü Dergisi , 26 (2) , 44-50