Dioksin Nedir?

Dioksinler, ilk kez 1827 yılında Almanya’da soda üretimi ile açığa çıkmış ve sonrasında Vietnam Savaşı sırasında ormanları yakmak için kullanılan herbisitlerin çevreye bulaşmasıyla dikkatleri üzerine çekmiştir. Yakın geçmişte ise Ukrayna eski devlet başkanının zehirlenmesi sebebiyle dünya gündeminde yer almıştır.1 Dioksinler, kalıcı organik çevresel kirleticiler olarak bilinen, herhangi bir ticari amaçla üretilmeyip, çeşitli klorlu bileşiklerin endüstriyel yanma işlemleri sırasında oluşan yan ürünlerdir.2 Dioksin ile ilgili 419 bileşik türü tanımlanmış olmasına rağmen 30 tanesinin toksik etkili olduğu ve en yüksek toksisiteye ise 2,3,7,8 tetra klorodibenzen p – dioksin (TCDD)’in sahip olduğu Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından bildirilmiştir. TCDD’nin Toksisite Eşdeğerlik Faktörü (TEF) 1’dir ve diğer dioksin bileşiklerinin TEF değeri TCDD’ye göre belirlenmektedir.2 

WHO’nun Uluslararası Kanser Araştırma Ajansı (IRAC), 1997 yılında hayvanlar üzerinde yapılan çalışmalarla elde edilen bilgiler ışığında dioksinleri 1. sınıf kanserojen maddeler içerisinde saymış ve günlük tolere edilebilecek dozun 1-4 pg TEQ (Toksik equvalent)/ kg olduğunu bildirmiştir.3 Atıkların kontrolsüz kullanımı, herbisitler, egzoz dumanı ve endüstriyel bacaların filtre edilmemesi yoluyla havaya, suya ve toprağa geçen dioksinler, buradan hayvanlara, bitkilere ve dolayısıyla insanlara ulaşmaktadır.4 Dioksinler, genellikle besin zinciri yolu ile insanlara ulaşmaktadır. İnsanlar, özellikle tükettikleri gıdalardaki hayvansal yağlar vasıtasıyla dioksine maruz kalırlar.2 Bununla birlikte suda çözünmeyip yağda çözündüklerinden gıdalarda uzun süreler bulunabilmektedirler.5

Dioksinler, genellikle süt ürünlerinde, etlerde, balıklarda, kabuklu deniz ürünlerinde1 ve hatta anne sütünde bulunur, süt aracılığıyla anneden bebeğe geçebilmektedir.6 Günlük olarak 30 g süt ürünü tüketen bir kişinin vücuduna, yaklaşık olarak 6 pg seviyesinde TCDD girişi olmaktadır.2 Türk Gıda Kodeksi Bulaşanlar Yönetmeliği’nde toplam dioksinin maksimum limitinin ürün çeşidine bağlı olarak 1-4,5 pg/g yağ olması gerektiği bildirilmiştir.7
Dioksinler, lipolifik özellikleri dolayısıyla yukarıda sayılan gıdaların yağ dokularında birikip, insanlarda ve hayvanlarda üreme ve gelişme problemlerine, bağışıklık sisteminin baskılanmasına ve kanser gibi ciddi hastalıklara sebebiyet verebilmektedir.3 İnsanlarda TCDD’nin en önemli göstergeleri deri toksisiteleri, çeşitli karaciğer enzimlerinde artış, karaciğer hasarı ile karaciğer kütlesinde büyümeye sebep olmasıdır. Ayrıca hayvanlar üzerinde yapılan çalışmalarla kalp dokusunda çeşitli bozulmalara neden olduğu da tespit edilmiştir.1 

Sonuç olarak;
Endüstrinin gelişimi ile birlikte birçok kimyasalın üretimi sırasında açığa çıkan dioksin ve benzeri bileşiklerin oluşumu artmaktadır. Bu kimyasallar suda çözünür olmadıklarından dolayı doğada uzun süreler kalıcı olabilmekte ve besin zinciri yoluyla insan ve hayvanlara geçebilmektedir. Yapılan birçok çalışma ile dioksinlerin insanlar ve hayvanlar üzerinde zararlı etkileri olduğu ortaya konulmuştur. Tüm bu sebeplerden dolayı dioksin maruziyetinin önlenebilmesi önemli bir konudur. Maruziyetten kaçınabilmek için bireysel olarak yapılacaklar arasında et yağı tüketiminin azaltılması, az yağlı süt ürünlerinin tercih edilmesi ve diyetlere sebze, tahıl, meyve gibi ürünlerin dengeli bir şekilde eklenmesinin elzem olduğu düşünülmektedir.3

Yazar: Gamze SORKULU

Kaynaklar:
[1] Arslan Ateşşahin D., (2019). Dioksinler; Kaynakları, Gıdalara Geçiş Yolları ve İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri. Ecological Life Science (NWSAELS), 58-65.
[2] Baytok E., Bingöl N. T., (2013). Gıdalarımızla Soframıza ve Hayatımıza Giren Toksin: Dioksin. YYU Veteriner Fak. Dergisi, 45-49.
[3]World Healthy Organization (WHO). Erişim adresi: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/dioxins-and-their-effects-on-human-health
[4] Çakmak H., Atak N., (2017). Dioxins and Health Impacts. SDÜ Tıp Fakültesi Dergisi, 188-197.
[5] Hişimoğulları Ş. E., Hişimoğulları A. A., Kontaş Aşkar T., (2012). Dioksin ve Dioksin Benzeri Kimyasalların Toksik etkileri. Balıkesir Sağlık Bil. Der. Cilt 1 23-27.
[6] Ulaszewska M. M., Zuccato E., Davoli E., (2011). PCDD/Fs and dioxin-like PCBs in human milk and estimation of Infants daily intake: A review. Chemosphere, 774-782.
[7] TÜRK GIDA KODEKSİ BULAŞANLAR YÖNETMELİĞİ EK-1 https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2011/12/20111229M3-8-1.pdf