Gıda Bankacılığı Nedir?

Dünya nüfusu her geçen gün ciddi oranda bir artış göstermektedir. ABD Ulusal Bilimler Akademisi'ndeki bir çalışmaya göre, nüfus artışı bu hızla devam ederse 2075 yılındaki nüfus 30 milyarı bulacaktır[1]. Bu rakamın ne kadar büyük olabileceğini anlamak istersek şu anki nüfusla karşılaştırmak yeterli olacaktır. Dünyada şu an yaklaşık olarak 8 milyar kişi yaşamaktadır. Yani hemen hemen 50 yıl sonra dünya nüfusu 3-4 kat daha fazla kişinin yaşayacağı bir yer haline gelebilir. 

Nüfus artışı çeşitli sorunları da beraberinde getiriyor. Özellikle insanlar için temel bir hak olan beslenme, artan nüfusla birlikte önemini daha çok gösterecektir. Gıdaya erişim herkesin hakkıdır. Ancak gıda üretimi her ne kadar yeterli gözükse de günümüzde neredeyse üç milyar insan gıda sorunu yaşıyor. Daha açık ifade etmek gerekirse dünyada her yedi kişiden biri, açlık sıkıntısı çekmektedir[2] Bu oranın yüksek olmasına rağmen her yıl üretilen gıdaların 1,3 milyon tonu çöpe atılarak israf edilmektedir. Hatta rakamların 2030 yılında 2,1 milyar tona kadar çıkabileceği düşünülmektedir[3]. 

Gıda israfı, tüketiciler tarafından herhangi bir sebeple atılan veya bozulmaya terk edilen ürünleri ifade ederken; gıda kayıpları ise son tüketiciye ulaşmadan tedarik zincirindeki farklı sebeplerden dolayı meydana gelen fireler olarak tanımlanır[4]. Bu israf ve kayıplar, gıda yoksulluğu yaşayan diğer toplumları düşündüğümüzde çok üzücü sonuçlar ortaya çıkarmaktadır. Üstelik gıda israfının bu kadar fazla olduğu bir düzende bu yoksulluk asla göz ardı edilmemelidir. 

Dowler ve O’Connor isimli iki araştırmacı İrlanda ve Birleşik Krallık'ta gıda yoksulluğu ve gıda güvensizliği araştırması yapmış; gıda yoksulluğunu, yeterli miktarda ve kalitede besin elde edememek olarak tanımlamıştır[5] Yerel halk ve çeşitli kuruluşlar, bu durumun önlenmesi için adımlar atarak gıda yoksulluğunu önlemeye çalışmaktadır. Bunlardan biri de gıda bankaları olarak karşımıza çıkmakta. Gıda bankaları, gıdaların bağışlanarak ihtiyacı olan kişilere dağıtım ağları ile ulaştırıldığı sektör kuruluşlarıdır[6]. 

Gıda bankacılığı üretim fazlası veya sağlığa uygun olarak bağışlanan her türlü gıdayı tedarik eden, uygun şartlarda muhafaza ederek bu ürünleri doğrudan ya da kurumlar aracılığıyla ihtiyaç sahibi kişilere ulaştıran, kar amacı gütmeyen vakıf ve derneklerin oluşturduğu organizasyonları kapsayan uluslararası bir sistemdir[7]. Bu sistemle satıcı, üretici veya çeşitli kişiler ellerinde bulunan ancak paketleme hatası, kalite bozukluğu, son kullanma tarihinin yaklaşması ve ihtiyaç fazlası olması gibi sebeplerle çöpe atılma ihtimali yüksek olan gıdaların ihtiyaç sahiplerine ulaşmasını amaçlamaktadır[8]. 

Bu kavram ilk kez 1960’lı yılların sonuna doğru ABD’nin Arizona Eyaleti’nde yaşayan emekli bir iş insanı John Van Hengel ile ortaya çıkmıştır. Maddi durumu iyi olmayan insanlara yemek dağıtımı yapan bir dernekte gönüllü olarak çalışırken, bağış olarak gelen gıdaları saklamış; bu gıdaların giderek arttığını farkedince de bir depo kiralayarak muhafaza etmiş ve sistemin temeli burada başlamıştır[9]. 1976 yılında, bu organizasyonlar ABD’nin vergi reformu ile yasallık kazanmış ve tek bir çatı altında toplanmıştır. Avrupa’nın ilk gıda bankası ise Fransa’da, Bernard Dandrel önderliğinde çok sayıdaki hayır kuruluşu yardımıyla oluşturulmuştur[8]. 

Dünyada ve Türkiye’de Gıda Bankacılığı Örnekleri
Dünyada gıda bankacılığı oldukça yaygın bir durumdadır. Bu örneklere bakıldığında; ‘Feeding America’ (FA) organizasyonu 40 milyon insana yardım ederek büyük miktarda gıdanın israfını önleyen ABD merkezli bir organizasyondur[10]. Yine aynı şekilde Global FoodBanking Network (GFN) organizasyonu da dünyada kırktan fazla ülkeye ulaşarak önemli gıda yardımları yapan bir kuruluş olarak karşımıza çıkmaktadır[11]. European Food Bank (FEBA) ise Avrupa merkezli olan ve 9,5 milyon insana yardım ederek 768 bin ton gıdanın yeniden dağıtıma çıkmasını sağlayan bir kuruluştur[12]. Hindistan’da Delhi Foodbanking Network (DFN) ile 20 milyon yemek çocuklara ulaştırılmıştır[13]. Hong Kong’da ise “Feeding Hong Kong” organizasyonuyla 4,500 ton gıda israftan kurtarılarak 10 milyon yemek insanlara dağıtılmıştır[14]. Birleşik Krallık, gıda bankalarının çoğunu bünyesinde toplayan Trussel Trust ile 2018-2019 yıllarında 1,6 milyon insana gıda temini yapmıştır[15]. Mısır’da ise “Egyptian Food Bank” 2009-2012 yılları arasında aylık olarak yaklaşık 15 milyon adet yemeği ihtiyaç sahiplerine ulaştırmıştır[16]. 

Türkiye örneklerine baktığımızda; gıda bankacılığı ilk kez Türkiye İsrafı Önleme Vakfı (TİSVA) tarafından 2004 yılında Diyarbakır’da başlatılmış ve gıdaların israf edilmeden ihtiyaç sahiplerine ulaşılması hedeflenmiştir[17]. Günümüzde gıda bankacılığı ile ilgili önemli faaliyetler 2010 yılında kurulan Temel İhtiyaç Derneği (TİDER) organizasyonuyla gündeme gelmiştir. Gıda desteğinin dışında temizlik, giysi ve hijyen ürünlerini ihtiyaç sahiplerine dağıtmaktadır[18]. TİDER, 12 Ağustos 2020’de Kadıköy Belediyesi ile COVID-19 salgını nedeniyle “Otomat Gıda Bankası” konseptini oluşturmuş ve bu sayede insansız gıda bankacılığına örnek olmuştur. Belediye tarafından ihtiyaç sahipleri tespit edilerek otomattaki gıda ve temizlik ürünleri kişilere ulaştırılıyor[19]. Manisa Büyükşehir Belediyesi de 2016 yılı itibariyle 17 ilçede gıda bankası kurarak yirmi binden fazla aileye yardım etmiştir[20]. İstanbul’un en iyi örneklerinden biri olan Boğaziçi Vakfı Gıda Bankası ise 2010-2012 yılları arasında yaklaşık 1,200 kişiye yardım eli uzatmıştır[21]. 

Görüldüğü gibi hem ülkemizde hem de diğer ülkelerde gıda bankalarının faaliyetleri oldukça fazladır. İsrafı önleyerek hem birçok aileye destek olunuyor hem de sosyal yardımlaşmanın gücü ortaya konuyor. Bu yüzden de gıda bankalarına yapılan bağışlar oldukça önem arz etmektedir. Hayırsever ve gönüllülük temelli bir sistem olarak karşımıza gelmektedir.

Gıda bankalarının israf ve yoksulluğu azaltması yönünde çok önemli katkıları vardır. Ancak bu sistem, bazı zorlukları da beraberinde getirebilmektedir:

• Bazı gıdalar tüketiciye sunulurken beslenme ihtiyacı karşılamada yetersiz kalabilmektedir[22]. Bu tarz durumlarda verilen yiyecek miktarı azaltılarak, seçimler sınırlanarak ya da talepler reddedilerek daha fazla kişiye ulaşılmak istenmektedir[23].
• Gıdaların kalitesi de düşük olabilmekte ve gıda güvenliği sorunları yaşandığından tüketiciler bunları tüketememektedir[24].
• Gıda bankaları tarafından yapılan yardımlar koli şeklinde ise genelde et ve süt ürünleri, meyve, sebzeler yönünden besin eksikliği yaşanabilmektedir. Bu ürünlerin kolilerde fazla miktarda bulunamamasının sebebi depolanmalarının zor olması ve bağış yönünden az yapılmasıdır[22 s.19].
• Şekerli içecek ve atıştırmalıkların kolilerde daha fazla bulunmasından dolayı obezite, diyabet ve çeşitli rahatsızlıklara sebep olabilmektedir[25].
• En önemli zorluk ise devamlılığın sağlanabilmesi için yeterli bütçenin bulunamaması ve hizmetlerin gerçekleşmesi için tesis yetersizliğinin olmasıdır[26].

Sonuç olarak; geri dönüşümün önemini anlayarak, elimizdeki kaynakları ve sahip olduğumuz her şeyi bir düzen içerisinde kullanarak hem kendi hayatımızı hem de başkalarının hayatını kolaylaştırabiliriz. Gıda israfının çok konuşulduğu bu son zamanlarda gıda yoksulluğu yaşayan her birey için gıda bankalarının varlığı bir umuttur. Sürdürülebilir bir dünya için bu farkındalığın artması ve yeni çözüm yollarının bulunması toplum için önemli bir adım olacaktır.

Kaynakça
[1] Muslu, Y., (1985), Su Temini ve Çevre Sağlığı, İstanbul, Cilt 3. S.26.
[2] Aysu, Abdullah. (2015). Gıda Krizi: Tarım, Ekoloji ve Egemenlik. İstanbul: Metis Yayınları s.25.
[3] Türkiye İsraf Raporu (2018). https://tuketici.ticaret.gov.tr/data/5e6b33e913b876e4200a0101/Turkiye_Israf_Raporu_2018.pdf
[4] Oral, Z. (2015). Dünyada ve Türkiye’de Gıda İsrafı ve Önlenmesine Yönelik Uygulamalar. Yayınlanmamış AB Uzmanlık Tezi, T.C. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Ankara. s.5.
[5] Dowler, A. Elizabeth ve O’Connor, Deirdre (2012). Rights-based Approaches to Addressing Food Poverty and Food Insecurity in Ireland and UK. Social Science and Medicine, S. 74, s. 44-51.
[6] Thompson, Claire, Smith, Dianna ve Cummins, Steven. (2018). Understanding the Health and Wellbeing Challenges of the Food Banking System: A Qualitative Study of Food Bank Users, Social Science and Medicine, S. 211, s. 95- 101.
[7] Türkiye Büyük Millet Meclisi Dilekçe Komisyonu, Genel Kurul Karar Cetveli, Gıda Bankacılığı Uygulamasının Araştırılması ve Yaygınlaştırılması Hakkında Karar (Dilekçe No: 1848), Karar no: 20 s.25.
[8] Çankaya, F. (2006). Yoksulluğun Giderilmesinde Yeni Arayışlar: Gıda Bankacılığı ve Muhasebe İşlemleri. Süleymen Demirel Üniversitesi İ.İ.B.F., 11 (1), 155-172.
[9] Warshawsky, D.N. (2011). Urban Food Insecurity And Advent Of Food Banking In Southern Africa. Kingston and Cape Town; Urban Food Security Series No.6. Queen’s University and AFSUN, s. 8.
[10] FA. (2019). Feeding America. 2019 Annual report. https://www.feedingamerica.org/sites/default/files/2020- 06/FA_2019_AnnReport_d8.pdf s.8-11.
[11] GFN. (2020). The Global FoodBanking Network. 2020 Annual report. https://www.foodbanking.org/wp-content/uploads/2020/12/GFN-2020-AnnualReport.pdf s.6.
[12] FEBA. (2019). European Food Banks Federation. Annual report 2019. https://lp.eurofoodbank.org/wpcontent/uploads/2020/06/FEBA_2019_Annual_Report_FINAL.pdf s.3.
[13] Delhi Food Banking. What we do – serving to create a better future for Children Across India. https://www.delhifoodbanking.org/about-foodbank-indiafood-charity-for-children/
[14] FHK. (2020). Feeding Hong Kong. Our impact since 2011. https://feedinghk.org/
[15] Deviren N., Kurtuluş G. (2020). Yoksullukla Mücadelede Gıda Bankacılığının Rolü, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi Cilt: 13 Sayı: 73, s.984.
[16] EFB. (2020). Egyptian Food Bank. Our experience and achivements. https://www.egyptianfoodbank.com/en
[17] Fırat, Serap. (2010). Yoksulluğun Azaltılmasında Yerel Yönetim Sosyal Yardım Projelerinin Önemi. Mahmut Kardaş, Nevzat Fırat Kunduracı, Orhan Bilge, Ersin Kaya ve Sümer İncedal (Ed.), s.167.
[18] TİDER. https://www.tider.org/
[19] Süzer, H. S. (2020). Türkiye’de bir ilk: Otomat Gıda Bankacılığı. https://www.serhansuzer.com/tr/turkiyede-bir-ilk-otomat-gida-bankaciligi
[20] Manisa, B. (2020). Manisa Büyükşehir Belediyesi. Gıda bankaları. https://www.manisa.bel.tr/Projeler/d53_gida-bankalari.aspx
[21] Sayın, Z. (2013). Sosyal Sorumluluk Kapsamında Gıda Bankacılığı Sistemi ve Bir Uygulama. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi, İstanbul, s.89.
[22] Irwin, J. D., Ng, V. K., Rush, T. J., Nguyen, C. ve He, M. (2007). Can food banks sustain nutrient requirements? Canadian Journal of Public Health, 98(1), s.17.
[23] Tarasuk, V., Dachner, N., Hamelin, A. M., Ostry, A., Williams, P., Bosckei, E., Poland, B. ve Raine, K. (2014). A survey of food bank operations in five Canadian cities. BMC Public Health, 14(1), s.6.
[24] Teron, A. C. ve Tarasuk, V. S. (1999). Charitable food assistance: What are food bank users receiving? Canadian Journal of Public Health/Revue Canadienne de Sante'e Publique, 90(6), s.383.
[25] Ross, M., Campbell, E. C. ve Webb, K. L. (2013). Recent Trends in the Nutritional Quality of Food Banks’ Food and Beverage Inventory: Case Studies of Six California Food Banks. Journal of Hunger & Environmental Nutrition, 8(3), s.305-306.
[26] Wie, S. ve Giebler, K. (2013). Nonfood-Related Challenges and Resources Affect Functioning of Food Banks. Journal of Foodservice Business Research, 16(1), s.83