Gıda Neofobisi Nedir?

İnsanlık gittikçe artan nüfus, çevresel sorunlar ve gıda kıtlığı gibi ciddi sorunlarla karşı karşıyadır. Bu sorunlarla birlikte gıda sektöründe bazı yenilikler önplana çıkmaya başlamıştır. Ancak gıda sektöründeki yeniliklerin önündeki engellerden biri de tüketiciler olabilmektedir. Bu engel, genellikle ideolojilerle (yaşam tarzı, belli inanışlar vb) bağlantılıdır. Bu noktadan itibaren ‘Gıda Neofobisi’ ortaya çıkmaktadır.

Gıda Neofobisi, alışılmadık gıdaları yeme isteksizliği olarak tanımlanmaktadır [1]. Bu kavramı ilk tanımlayan ABD’li psikolog Paul Rozin, 1987 yılında yayınladığı İğrenme Üzerine Bir Bakış Açısı makalesinde “İnsanlar omnivordur*. Bir gıdayı tüketmek için çeşitli kaynaklar mevcuttur ancak doğadaki yeni kaynakların toksin içerme ve insan sağlığı riske atma olasılığı yüksektir. Bu nedenle temel süreçte yeni gıdaların keşfi bazı insanlar için beslenme dengesizliği, zehirlenme endişesi veya her iki durumun aynı anda gerçekleşmesi anlamına gelebilir. Beslenmenin insan yaşamı için önemi ve yeni karşılaşılan bir gıdanın zehirli olup olmadığının tam olarak bilinmemesi bir kararsızlık durumunu ortaya çıkarır. Bu kararsızlık Omnivor İkilemi olarak tanımlamaktadır.”

Gıda neofobisi, çeşitli durumlarda ortaya çıkabilmektedir. Çocukluktan yetişkinliğe kadar sürebilmektedir. 3 çeşit reddetme faktörü bulunur ve bunlar:

• Duyusal: Gıdanın olumsuz duyusal* özelliklere sahip olması.
• Psikolojik: Gıdanın tüketim sonrası vücuda zarar verebileceği endişesi.
• Düşünsel: Bir gıdanın türü sebebiyle tüketilmemesi gerektiği düşüncesidir. (Örnek olarak; çekirgeyi sırf “çekirge” olduğu için yemeyi reddetmek) [2]

İnsanlar yeni gıdaları redderken bireysel veya duruma bağlı farklılıklar gözlemlenir. Bu nedenle gıda neofobisi kapsamında gıdaları sınıflandırmak yararlı olabilmektedir. Kişilik özelliği olarak neofobi, insanların yeni gıdalara yaklaşma veya yeni gıdalardan kaçınmaya yönelik eğilimleri bulunmaktadır [3].

Gıda neofobisine etki eden 3 ana sınıflandırma bulunur: 

Gıdalardan Beklenen Etkilere Dayalı Tepkiler: Genellikle kısa veya uzun vadede zararlı olabileceği düşünülen gıdalar reddedilirken fayda sağlayacağına inanılan gıdalar kabul edilir. Örneğin bireyler yumurtanın yüksek düzeyde kolesterol içerdiğine inandıkları için onu reddedebilir veya brokolinin yüksek vitamin içeriği için onu kabul edebilirler. Ayrıca bireyler zehirli mantar veya alerjenler gibi kısa vadede tehlikeli olan gıdaları reddederler. Benzer şekilde son kullanma tarihi geçmiş süt, rahatsızlığa neden olacağı korkusuyla reddedebilir veya laktoz intoleransı olan bireyler tarafından kendisini rahatsız edeceği gerekçesiyle süt tüketilmez. 

Gıdalara Duyusal-Duygusal Tepkiler: Bir gıdayı tadı, kokusu, görünümü gibi duyusal özelliklerinden dolayı kabul etme veya etmeme durumudur. Duyusal-duygusal reddetmeler, genellikle hoşnutsuzluk temelli reddetmelerdir. Söz konusu gıdanın hoş olmayan bir tat, koku, doku veya görünümüne sahip olduğu inancına dayanır. Reddedilen bu gıdalar nadiren tehlikelidir. Örneğin, bir birey soğan kokusundan hoşlanmayabilir ancak soğan tozunu rahatlıkla kullanabilir.

Gıdaların Kabul ve Reddindeki Düşünsel Tepkiler: Gıdada bulunan maddeye veya menşei bilgisine dayanır. İki türü vardır. Bunlar, uygunsuzluk ve iğrenmedir.

• Uygunsuzluk: Bazı kültürlerde gıda olarak sınıflandırılmayan gıdalar için uygunsuzluğa dayalı tepkiler ortaya çıkar. Bunlar, kumaş, taş, kağıt gibi dünyada yaygın bulunan maddeleri içermektedir. Bu maddeler genellikle inorganik*, bitki veya bitkisel ürünlerdir. Gıda olarak varsayıldığında güçlü duygusal tepkiler uyandırmaz ve tadının kötü olduğu düşüncesiyle varsayılmayabilmektedir. 
• İğrenme: Düşüncesel kabullerin veya redlerin ikinci kategorisidir. Bir yiyeceğin ya ne olduğu ya nereden geldiği ya da sosyal tarihi (örneğin, ona kim dokundu veya hazırladı) nedeniyle ortaya çıkar. Bu boyutun negatif kutbu iğrenme olarak bilinir. Uygunsuz maddelerin aksine, iğrenmenin temelinde reddedilen gıdaların rahatsız edici özellikleri bulunmaktadır. Tatların kötü olduğu varsayılması, diğer gıda veya nesneleri kirletme kapasitesine sahip olduğu düşünülür. Prototipik iğrenme belirtisi yüzlerdir.[4] Bu ülkelerden birisi olan Hindistan’da, Hinduizm inancı gereği  tapınaklarda tanrılarına özel gıdaların sunulması sırasında gerçekleşir. Bu gıdalar tanrılar tarafından yenildikten sonra artanlar, inanan kişilere dağıtılır. Bu artan gıdaları tüketmek inanan bireyler arasında şeref olarak görülür[5]. 

Sonuç olarak bireylerin yaşadığı coğrafyanın, edindiği mutfak kültürünün, beslenme alışkanlıklarının, yaşadığı deneyimlerin ve ülke şartlarının gıda neofobisi düzeylerini etkilediği ve gıda neofobisi düzeylerinde değişimlere neden olduğu düşünülmektedir [6]. Aynı zamanda yeni gıdaları denemeye korkma veya çekinme durumu, yetersiz veya dengesiz beslenme sonucu gelişebilen sağlık risklerini de beraberinde getirmektedir. Daha geniş bir perspektiften bakıldığında gıda neofobisi, teknolojinin yardımıyla geliştirilen daha sürdürülebilir ve ekolojik gıdaları tercih etmeme gibi durumlara da sebebiyet verebileceği için dikkat edilmesi gereken bir konudur.

Yazar: Ceren AYDIN

Sözlük

*Omnivor: Hepçil. Hem et hem otla beslenen canlılar [7].

*Duyusal: Gıdada duyusal karakteristikler tüketicinin duyuları (görme, dokunma, tatma, koklama ve işitme) ile değerlendirebilecekleri kalite özellikleri [8].

*Laktoz: Süt şekeri.

* Laktoz İntoleransı: Sütte bulunan temel karbonhidrat olan laktozun sindirilememesi bağlı olarak gelişen bir sindirim sistemi hastalığı [9].

*İnorganik Madde: Canlıların üretemeyip doğadan hazır olarak aldıkları su, mineral, asit, baz, tuz gibi bileşikler [10].

*Prototip:

Bir kavram ya da süreci test etmek ya da çoğaltılmış ve öğrenilecek bir şey gibi davranmaya yönelik inşa edilmiş, bir ürünün erken örneği, modeli ya da sürümü [11].