Süt Kansızlık Yapar Mı?

Özet

• Kansızlık, kana oksijen taşımakla görevli hemoglobinin eksikliği veya kırmızı kan hücrelerinin azalması sonucu kanın oksijen taşıma kapasitesinin yetersizliği durumudur. 
• Demir eksikliğine bağlı olarak görülen kansızlığa demir eksikliği anemisi denilir.
• Demir eksikliği anemisi ve demir eksikliği, çoğunlukla aşırı inek sütü tüketimiyle ilişkilendirilir.
• Süt ürünlerinde demir emilimini kalsiyum, fosfat, kazein, peynir altı suyu ve biyoaktif peptitler gibi bileşenlerin engellediği düşünülmektedir 
• Uzun süreçte gözlemlendiğinde beslenmede demir emilimini etkileyen birçok faktör olduğu ve sadece süt ürünleriyle ilişkilendirilemeyeceği söylenebilir. 
• Kansızlık riskini azaltmak için süt ürünleri ana öğünlerde çok miktarda tüketilmemeli ya da 2-4 saat sonra ara öğün olarak tüketilmelidir. 

Kansızlık bir diğer adıyla anemi, kana oksijen taşımakla görevli hemoglobinin eksikliği veya kırmızı kan hücrelerinin azalması sonucu kanın oksijen taşıma kapasitesinin yetersizliği durumudur. Özellikle çocuklar ve kadınlarda görülen kansızlığın en yaygın semptomu yorgunluktur. Kansızlığın nedenleri arasında hemoglobin genlerindeki genetik mutasyonlar, kan kaybı, yetersiz beslenme, enfeksiyon ve alyuvar metabolizmasındaki değişiklikler yer alabilmektedir [1]. Ancak kansızlığın en yaygın nedeninin demir eksikliği olduğu bilinmektedir. Demir eksikliği, demir ihtiyacının arttığı ve demir alımı ya da emiliminin azaldığı durumlarda vücuttaki demirin yetersizliğinde gözlemlenir. Demir eksikliğine bağlı olarak görülen kansızlığa demir eksikliği anemisi denilir.  Demir eksikliği anemisi, vücuttaki demir depolarının hemoglobin sentezi bozulacak kadar azaldığında ortaya çıkmaktadır [2].

Demir eksikliği anemisi için kimler en çok risk altındadır?

Demir eksikliği anemisi ve demir eksikliği, çoğunlukla aşırı inek sütü tüketimiyle ilişkilendirilir. Süt iyi bir protein, kalsiyum ve besin kaynağı olmasına rağmen bebeklik döneminde tüketiminin, demir eksikliği anemisi riskini arttırabileceği düşünülmektedir [2]. Günlük tüketilen süt miktarı, demir emilimi üzerinde önemli etkiye sahiptir. Özellikle çocuklarda demir açısından zengin gıdalar yerine önerilenden fazla miktarlarda süt tüketilmesi ile ilişkilendirilir. Gereken miktarda demir almaları için gıdaları yeterli porsiyonlarda tükemediklerinden inek sütüyle beslenen bebek ve küçük çocuklarda demir eksikliği riski görülebilmektedir. Ancak demir açısından zengin gıdalarla beslenildiği takdirde inek sütü tüketiminin ergenlik öncesi çocuklarda demir seviyesini etkilemediği gözlenmiştir [3]. Sonuç olarak, bebekler ve çocukların yeterli demir alımını sağlamak için inek sütü tüketimini yaklaşık 700 ml ile sınırlandırılması önerilmektedir [2]. 

Süt neden demir eksikliğine sebep olur?

Süt ürünlerinde demir emilimini kalsiyum, fosfat, kazein, peynir altı suyu ve biyoaktif peptitler gibi bileşenlerin engellediğine dair çalışmalar bulunmaktadır [4]. 

Süt demir emilimini nasıl azaltır?

Kalsiyumun demir emilimini engelleme mekanizması tam açıklanamamıştır. Olası nedenlerden biri kalsiyum ve demirin bağırsakta gerçekleşen emilim sırasında rekabet etmesi veya kalsiyum tarafından bağırsak hücresinden emilen demirin dolaşıma geçişinin engellenmesidir [4]. Mekanizmalardan bir diğerinde ise asitliği yüksek mide ortamında kalsiyumun çözünürlüğünün artması sonucunda demir ile daha çok etkileşime girdiği tahmin edilmektedir [5].

Fosfat, süt içeriğinde çözünür halde ve  kazeinin ipliksi yapısında bulunur [4]. Sütte bulunan önemli proteinlerden kazein ise demir gibi iyonları yapısına bağlayabilmektedir [5]. Demirin çoğu kazein proteinine bağlanırken bir kısmı süt içerisinde bulunan inorganik fosfat tarafından tutulur [4]. Bu durum, demirin çözünür olmasına rağmen emilmeyen bir formda kalmasına neden olur. Kazein parçalandığında ise demir emilimini artırabilen formu serbest hale gelir [5].

Sütteki diğer protein sınıfı olan peynir altı suyu proteinlerinden bazıları demiri bağlama özelliğine sahiptir [4]. Kısacası sütün içerisinde yer alan proteinler, demiri bağlayarak vücut tarafından emilimini azaltır [5].

 Anne sütü demir emilimini etkiler mi?

İnek sütündeki kazein ve kalsiyum konsantrasyonu anne sütünden çok daha yüksektir. Bu kazein ve kalsiyum yüksekliği,  aynı miktardaki anne sütü ile kıyaslandığında demir emilimini iki katından fazla azaltmıştır. Sütteki kalsiyum miktarının demir emilimi üzerindeki etkisinin araştırmak için inek sütü ile anne sütünün kalsiyum miktarları eşitlendiğinde, anne sütü tüketimiyle vücuttaki demir emiliminin başlangıca göre azaldığı görülmüştür [6]. Hatta kalsiyum miktarı inek sütüyle eşitlenen anne sütünde demir emiliminin yaklaşık yarı yarıya azaldığına ulaşılmıştır. Ancak kalsiyum miktarı eşitlenmesine rağmen anne sütü tüketildiğinde vücuttaki demir emilimi, inek sütü tüketildiğindeki emilime göre daha yüksektir. Bu sonuçlardan sütteki kalsiyum miktarının, demir emilimini olumsuz yönde etkilediği sonucuna ulaşılmıştır. Süt ile birlikte peynir, yoğurt gibi süt ürünlerindeki kalsiyumun demir emilimini aynı ölçüde engellediği sonucuna ulaşılmıştır [7].

Kansızlığa sebep olan başka sebepler var mıdır?

Demir içeren gıdalarla birlikte bir öğünde alınan kalsiyumun demir emilimini engellediği bilinmektedir. Ancak uzun süreli araştırmalarda öğünle birlikte alınan kalsiyumun demir emilimi üzerinde ihmal edilebilir düzeyde etkisinin olduğuna ulaşılmıştır. Bu nedenle uzun süreçte gözlemlendiğinde beslenmede demir emilimini etkileyen birçok faktör olduğu ve sadece süt ürünleriyle ilişkilendirilemeyeceği söylenebilir. 

Demir emilimini etkileyen gıdalar  ne zaman tüketilmelidir?

Ana öğünden 2-4 saat sonra süt ürünleri tüketilmesinin demir emilimine etkisi olmadığı veya etkisini azalttığı gözlenmiştir [5]. Süt ürünlerinin sağladığı besinsel faydalar, demir emilimi üzerinde sahip olabileceği inhibe edici etkiden daha baskın gelmektedir [4]. Bu nedenle kansızlık riskini azaltmak için süt ürünleri ana öğünlerde çok miktarda tüketilmemeli ya da 2-4 saat sonra ara öğün olarak tüketilmelidir. Bununla birlikte süt ürünlerinin demir emilimini etkileyen gıdalarla birlikte alınmadığına dikkat edilmelidir. Emilim arttırıcı bileşenler, zenginleştirilmiş gıdalar veya demir takviyeleriyle beslenme desteklenmelidir. Çok değerli bileşenlere sahip süt ürünleri beslenmeden bu nedenle çıkarılmamalı ve tüm gıdalardan dozunda tüketilmelidir. 

Kaynakça

[1] Marks, P. (2018). Anemia: Clinical Approach. Concise Guide To Hematology, 21-27. doi: 10.1007/978-3-319-97873-4_4

[2] Wong, C. (2017). Iron deficiency anaemia. Paediatrics And Child Health, 27(11), 527-529. doi: 10.1016/j.paed.2017.08.004

[3] Vehapoglu, A., Ozgurhan, G., Ustabas Kahraman, F., Cakın, Z. E., & Sumbul, B. (2020). Association between Consumption of Cow’s Milk and Iron Deficiency Anemia in Children: Are There Roles for Hepcidin-25/Ferroportin? A Case-Control Study. Pediatric Hematology and Oncology, 1–11. doi:10.1080/08880018.2020.1782547 

[4] Jackson, L. S., & Lee, K. (1992). The effect of dairy products on iron availability. Critical Reviews in Food Science and Nutrition, 31(4), 259–270. doi:10.1080/10408399209527573

[5] Beck, K., & Coad, J. (2017). Dairy Product (Calcium) Consumption and Iron Nutrition. Nutrients In Dairy And Their Implications On Health And Disease, 149-160. doi: 10.1016/b978-0-12-809762-5.00012-7

[6] Ziegler, E. (2011). Consumption of cow's milk as a cause of iron deficiency in infants and toddlers. Nutrition Reviews, 69, S37-S42. doi: 10.1111/j.1753-4887.2011.00431.x

[7] Hallberg, L., Rossander-Hultén, L., Brune, M., & Gleerup, A. (1992). Bioavailability in Man of Iron in Human Milk and Cow's Milk in Relation to Their Calcium Contents. Pediatric Research, 31(5), 524-527. doi: 10.1203/00006450-199205000-00024)