A vitamini Hakkında Bilinmesi Gerekenler

Özet:

• A vitamini, diğer tüm vitaminler gibi vücudun sorunsuz çalışması için gereklidir.
• Gıdalarla alınan yağ ile emilir ve daha sonra vücuttaki yağlı dokuda depolanır.
• Önceden oluşturulmuş diğer bir söyleyiş ile preformed ve provitamin A olmak üzere iki ana formda bulunur.
• Preformed A vitamini, retinol ve retinil esterler olarak da adlandırılır ve hayvansal kaynaklı gıdalarda bulunur.
• Provitamin A ise bitkilerin renginden sorumlu kimyasal grup olan karotenoidlerden yani bitkisel kaynaklı gıdalardan elde edilir. 
• Hayvan veya insan fark etmeksizin bitkiyi tüketen organizma tarafından provitamin A, preformed haline yani retinole dönüştürülür.
• Önerilen A vitamini miktarı 19 yaş ve üstü yetişkin erkeklerde günlük 900 mikrogram iken kadınlarda 700 mikrogram’dır.
• Günlük olarak tüketilen gıdalardan örnek vermek gerekirse; yarım su bardağı ıspanak 573, bir orta boy havuç 459, 1 yumurta 75 mikrogram A vitamini içerir.

A vitamini, diğer tüm vitaminler gibi vücudun metabolizmasının sorunsuz çalışması için gerekli olan bir bileşiktir. İnsanlarda büyüme ve gelişme, bağışıklık, üreme ve görme dahil olmak üzere birçok fizyolojik işlevde yer alır [1]. A vitamini, birçok bileşik için kullanılan genel bir terim olarak ifade edilebilir [2]. Önceden oluşturulmuş yani preformed ve provitamin A olmak üzere iki ana formda bulunur [3].  A vitamini, provitamin A aktivitesine sahip retinoidleri ve karotenoidleri içeren bir hidrofobik yani su ile bağ yapmayı sevmeyen bileşiktir ve bu sebeple D, E ve K vitaminleri gibi A vitamini de yağda çözünür. Yani, gıdalarla alınan yağ ile emilir ve daha sonra vücuttaki yağlı dokuda depolanabilir [4].Önceden oluşturulmuş (preformed) A vitamini retinol ve retinil esterler olarak da adlandırılır ve hayvansal kaynaklı gıdalardan sağlanır [2][5].Retinol vücutta hemen kullanıldıktan sonra uzun vadeli olarak karaciğerde depolanır [1].  Provitamin A ise karotenoidlerden yani bitkisel kaynaklı gıdalardan elde edilir. Hayvan veya insan fark etmeksizin bitkiyi tüketen organizma tarafından provitamin A, preform haline yani retinole dönüştürülür [5][6].

Hangi gıdalarda A vitamini bulunur?

Özellikle karaciğer olmak üzere et ve süt ürünleri, yumurta, tahıllar ve A vitamini ile zenginleştirilmiş gıdalarda bulunur. Ayrıca multivitamin ve balık yağı gibi ürünler genellikle A vitamini ile takviye edilir [4].  Birçok kahvaltılık gevrek, meyve suları, süt ürünleri ve diğer yiyecekler retinol ile güçlendirilmiştir. Bitkisel gıdalarda doğal olarak karotenoid ismi verilen bitkilerin renginden sorumlu kimyasal grup bulunur. Çoğu meyve, sebze ve bazı takviyeler beta-karoten, likopen, lutein veya zeaksantin içerir [7]. Bunlara ek olarak; lahana, ıspanak, brokoli gibi yapraklı yeşil sebzeler, havuç, kabak, domates, kavun, mango, sığır karaciğeri, balık yağları, süt, yumurta, zenginleştirilmiş gıdalar A vitamini açısından önemli bir role sahiptir [7][8]. 

A vitamininin sağlık için önemi nedir?

A vitamini vücutta üretilmese de  karotenoid adı verilen retinol ile ilgili gruptan dönüştürülebilir. Sadece bitkilerde bulunan bu antioksidanların en bilinen örnekleri beta-karoten ve likopendir [4]. Havucun turuncu renginden sorumlu ana besin maddesi olan beta-karoten, A vitamininin öncüsüdür; gözün loş ortamlarda uyum sağlamasına yardımcı olduğu ve göz sağlığını desteklediği bilinir [7].

A vitamini antioksidan özellikte olması ile hücre büyümesini ve gelişimini düzenlemede, sağlıklı bir bağışıklık sistemini sürdürmede önemli bir role sahiptir [4]. Göz sağlığına fayda sağlamasının yanında cilt, saç, tırnak ve kemik sağlığı için gereklidir. 

Beyaz kan hücresi üretiminde ve kemiklerin onarılmasında rol oynar. Vücudun iç yüzeyini kaplayan hücrelerin korunmasına yardımcı olur. Üreme için gerekli olduğu gibi hücre büyümesini ve bölünmesini düzenler. Yeterli ve dengeli beslenmenin bir parçası olan A vitamini açısından zengin meyve ve sebzeler başta olmak üzere çeşitli gıdaların, hücre bölünmesi ve yaşa bağlı hastalıklara karşı koruyucu etkiler gösterdiği bilinmektedir [7].

Ne kadar A vitamini tüketilmeli?

Önerilen A vitamini miktarı 19 yaş ve üstü yetişkin erkeklerde günlük 900 mikrogram iken kadınlarda 700 mikrogram’dır [7]. Günlük olarak tüketilen gıdalardan örnek vermek gerekirse; yarım su bardağı ıspanak 573, bir orta boy havuç 459, 1 yumurta 75, 1 su bardağı yoğurt 32, kuru fasulye 13 ve 85 gram karaciğer ise 6,58 mikrogram A vitamini içermektedir [9].

A vitamini eksikliğinde ne olur?

A vitamini eksiklikleri genellikle bozulmuş bağışıklık tepkisi ve cilt enfeksiyonlarına  karşı artan hassasiyetle ilişkilendirilmiştir [10].

Hafif A vitamini eksikliği yorgunluğa, enfeksiyonlara yatkınlığa ve üreme sistemlerinin işleyişinin bozulmasına neden olabilir. Daha ciddi seviyelerdeki eksikliklerde ise; göz kuruluğu, cilt veya saç kuruluğu ve gece körlüğü gibi rahatsızlıklar ortaya çıkabilmektedir. Ayrıca,  vitamin emilimini engelleyen sindirim bozukluklarından çölyak ve Crohn hastalığı, siroz, alkolizm ve kistik fibroz gibi rahatsızlıklar A vitamini eksikliğine sebep olabilir [7].

Aşırı A vitamini alımı sonucunda ne olur?

Eğer vücutta çok fazla A vitamini depolanırsa, toksik yani zehirleyici hale gelebilir. Mevcut önerilen günlük seviyenin üç katından fazla olan 3.000 mikrogram preformed A vitamini  tolere edilebilir üst alım seviyesi olarak belirlenmiştir. Bu miktarın kemik kaybı, kalça kırığı veya bazı doğum kusurları riskini artırabileceğine dair bazı kanıtlar vardır [11][12]. Bununla birlikte, belirtilen miktardan fazla retinol alımı, D vitamininin faydalı özelliklerini de etkileyebilmektedir.  Toksisite belirtileri; bulanık görüş gibi görüş değişiklikleri, kemik ağrısı, mide bulantısı ve kusma, kuru cilt, güneş ışığı gibi parlak ışığa karşı hassasiyet şeklindedir. Preformed A vitamininin aksine, beta-karoten için bir limit belirlenememiştir, dolayısıyla bilinen bir toksik etkisi yoktur. Vücut, ihtiyaç duyduğunda beta-karotenden A vitamini oluşturabilir [7].

Kaynakça:

[1] Tanumihardjo, S. A. (2021). Biological evidence to define a vitamin A deficiency cutoff using total liver vitamin A reserves. Experimental Biology and Medicine, 246(9), 1045-1053.

[2] Bar-El Dadon, S., & Reifen, R. (2017). Vitamin A and the epigenome. Critical reviews in food science and nutrition, 57(11), 2404-2411.

[3] Resende, D., Lima, S. A. C., & Reis, S. (2020). Nanoencapsulation approaches for oral delivery of vitamin A. Colloids and Surfaces B: Biointerfaces, 193, 111121.

[4] Vitamin A and your bones. Retrieved August 7, 2023, from https://www.health.harvard.edu/newsletter_article/vitamin-a-and-your-bones

[5] Dawson, M. I. (2000). The importance of vitamin A in nutrition. Current pharmaceutical design, 6(3), 311-325.

[6] Takahashi, N., Saito, D., Hasegawa, S., Yamasaki, M., & Imai, M. (2022). Vitamin A in health care: Suppression of growth and induction of differentiation in cancer cells by vitamin A and its derivatives and their mechanisms of action. Pharmacology & Therapeutics, 230, 107942.

[7] Vitamin A. Retrieved August 7, 2023, from https://www.hsph.harvard.edu/nutritionsource/vitamin-a/

[8] Gomes, C. D. C., Passos, T. S., & Morais, A. H. A. (2021). Vitamin A status improvement in obesity: findings and perspectives using encapsulation techniques. Nutrients, 13(6), 1921.

[9] Vitamin A and Carotenoids. Retrieved August 7, 2023, from https://ods.od.nih.gov/factsheets/VitaminA-HealthProfessional/

[10] Roche, F. C., & Harris-Tryon, T. A. (2021). Illuminating the role of vitamin A in skin innate immunity and the skin microbiome: a narrative review. Nutrients, 13(2), 302.

[11] Penniston, K. L., & Tanumihardjo, S. A. (2006). The acute and chronic toxic effects of vitamin A. The American journal of clinical nutrition, 83(2), 191-201.

[12] Azaïs-Braesco, V., & Pascal, G. (2000). Vitamin A in pregnancy: requirements and safety limits. The American journal of clinical nutrition, 71(5), 1325S-1333S.